Alles wat je moet weten over de nieuwe Schijf van Vijf

Elke Nederlander is bekend met de Schijf van Vijf. Die handige cirkel van het voedingscentrum waar je kunt zien welke voedingsmiddelen je veel moet eten, en welke je beter kunt laten staan. Onlangs is de nieuwe versie uitgebracht met een nieuwe indeling en een andere aanpak. Wat staat er op de nieuwe Schijf van Vijf, en gaat deze schijf jouw helpen gezond en fit te worden?

Geschiedenis van de Schijf van Vijf

De eerste schijf dateert uit 1953 en werd opgesteld door het “Voorlichtingsbureau voor de voeding in Nederland”. De schijf bestond uit deze vijf onderdelen:

1. Melk en melkproducten
2. Groente, fruit en aardappelen
3. Vlees, vis, kaas, eieren en peulvruchten
4. Vetten
5. Graan en graanproducten

Deze schijf werd tot 1981 gebruikt, daarna kwam de maaltijdschijf. Een nieuwe naam, en een nieuwe indeling. Deze schijf is gebaseerd op een internationale standaard voor gezonde voeding.

1. Groenten en fruit
2. Graan en graanproducten
3. Zuivel  mineralen zoals ijzer en calcium
4. Vetten en oliën
5. Vlees en vegetatieve variaties

Dit zijn ook vijf groepen maar minder specifiek. Er is wel een overzicht van de vitamines en voedingstoffen voor elke categorie. De maaltijdschijf sloeg niet aan. In 1991 werd de Voedingswijzer geïntroduceerd maar ook deze methode werd niet breed ondersteund. In 2004 kwam er een nieuwe Schijf van Vijf om in te haken op het succes van de oude versie. Dit keer was de indeling als volgt:

1. Groente en fruit
2. Brood, pasta, peulvruchten en aardappelen
3. Zuivel, vlees(waren), vis, ei en vleesvervangers
4. Vetten en olie
5. Vocht

Net als bij de maaltijdschijf staat elke categorie voor bepaalde voedingsgroepen. Naast de vijf categorieën werden er ook vijf algemene adviezen gegeven.

• Eet gevarieerd
• Eet niet te veel & beweeg
• Gebruik minder verzadigd vet
• Eet veel groente, fruit en brood
• Ga veilig met voedsel om

De opmerkingen brengen voeding ook in verband met beweging en voedselbereiding. In 2016 is er weer een nieuwe versie uitgebracht. Wat is er veranderd en wat kunnen we van de schijf leren?

Schijf van Vijf 2016

De nieuwe versie is gebaseerd op informatie van de Gezondheidsraad, het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu en de raad van diverse experts. Het is niet geheel duidelijk welke experts, daar komen we later nog op terug.

Dit zijn de vijf groepen in de nieuwe Schijf van Vijf op volgorde van omvang in de cirkel:

1. Brood, graanproducten en aardappelen
2. Groente en fruit
3. Dranken
4. Vis, peulvruchten, vlees, ei, noten en zuivel
5. Smeer- en bereidingsvetten

Hier valt al meteen iets op. Dranken staan op de derde plaats wat betreft aanwezigheid in de cirkel. Moet je meer van 1 en 2 eten dan drinken? Als dat niet de bedoeling is van het Voedingscentrum, waarom is het vakje vetten dan zo klein? Laten we de groepen eens nader bekijken:

Brood, graanproducten en aardappelen

Dit is het grootste vak, groter dan groente en fruit. De dieet industrie schopt al tientallen jaren tegen de koolhydraten, maar het voedingscentrum houdt deze groep nog steeds staande als fundament voor gezonde voeding. Ze erkennen wel dat volkoren producten en rijst met vliesje gezonder is.

Koolhydraten zijn suikers. Die geven je snelle energie, ze breken snel af in het spijsverteringssysteem. Als je die niet direct verbrandt worden ze opgeslagen in de vetcellen. Ook bruine pasta, zilvervliesrijst, volkoren granen en zeker aardappelen bevatten veel meer koolhydraten dan je nodig hebt.

Groente en fruit

Vol met vitamines, mineralen en vezels. Dat klopt, ook kun je op de site lezen dat vruchtensap net zoveel calorieën bevat als frisdrank. Smoothies zijn beter omdat ze meer vruchtvlees bevatten. Met groente kun je alle kanten uit. Naast voedingsstoffen zit er ook veel vocht in groente. Al met al een zeer belangrijke voedingsgroep die best groter mag zijn.

Dranken

Je drinkt meer dan je eet, al zou je dat niet denken als je naar de indeling van het Voedingscentrum kijkt. Ze raden aan gewoon water te drinken. Onze tip; een schijfje limoen met koud water en een takje verse munt met warm water en je hebt steeds opnieuw een heerlijke bron van vocht. Thee en filterkoffie vinden ze ook in orde. Daarbij moeten we de nuance maken dat er veel verschil is tussen kwaliteitsthee en koffie, en absolute rotzooi. Frisdrank bestaat blijkbaar niet meer, al kun je door goed te zoeken op de site ontdekken dat ze Light frisdrank beter vinden dan vruchtensap vanwege het aantal calorieën. Ze gaan compleet voorbij aan de prikkel die zoetstoffen aan de hersenen geven met een negatieve invloed op de aanmaak van insuline.

Vis, peulvruchten, vlees, ei, noten en zuivel

Dit zijn de eiwitten ofwel proteïnen. Vrijwel elk modern dieet programma zet eiwitten op de eerste plaats. Ook wetenschappers en diëtisten gaan vaak uit van een eiwitrijk dieet bij gewichtsverlies en controle. Vrijwel iedereen behalve het Voedingscentrum. Op de website kun je lezen: “Waar de brandstof vandaan komt, uit koolhydraten, vet of eiwit, maakt niet uit”. Proteïnen hebben een veel complexere moleculaire structuur waardoor ze langzamer afbreken in het spijsverteringsstelsel. Daarmee wordt de opname in het bloed gereguleerd. Met eiwitten wordt spierherstel verbeterd. Eiwitten geven je langer een voldaan gevoel waardoor je minder snel honger hebt. Maar toch stelt het Voedingscentrum dat 40% tot maar liefst 70% van de dagelijkse hoeveelheid calorieën uit koolhydraten moet komen.

Vette vis is in orde, vet spek van een varken niet. Toch is vet vlees ook een manier om de honger te stillen. Verschillende diëten hebben uitgewezen dat mensen die veel vet vlees eten per saldo minder calorieën binnenkrijgen. Het Voedingscentrum is ook nog steeds van mening dat 2 tot 3 eieren per week het maximum is, 4 voor vegetariërs. De afgelopen tien jaar zijn er verschillende studies uitgevoerd waarbij de link tussen eieren en verhoogd cholesterol niet aangetoond kon worden. Eén ei per dag is geen enkel probleem.

Smeer- en bereidingsvetten

Liefhebbers van kokosvet voeren al jaren een strijd met het Voedingscentrum. Zij zijn van mening dat vaste vetten per definitie verkeerd zijn. Ook vinden ze margarine en halvarine beter dan roomboter vanwege de calorieën. Anderzijds geven ze in de nieuwe Schijf van Vijf aan dat je bewerkte voedingsmiddelen moet vermijden. Zoals margarine en halvarine dus?

Dat zijn de voornaamste vijf groepen. Wat betreft gezonde voeding heeft iedereen een mening, en medisch onderzoek is afhankelijk van zoveel verschillende factoren dat sluitende resultaten nagenoeg onmogelijk zijn. Maar het Voedingscentrum stelt zich als autoriteit op, ze presenteren hun bevindingen als feiten. De site heeft ook een uitgebreide lijst met diëten en voedingstheorieën die in diskrediet worden gebracht.

Wie betaalt het Voedingscentrum?

Vanaf 2011 accepteert het Voedingscentrum geen externe giften meer en wordt nu volledig betaalt door de regering. Inderdaad, tot 2011 mochten belanghebbenden als Unilever, Kraft Foods en Nestlé “donaties” maken aan onderzoekers. Dat is nu niet meer het geval, het is wel mogelijk dat ze advies vragen aan onderzoekers en bedrijven die (in)direct geld ontvangen van producenten van levensmiddelen.

Hoe zit het met brood?

Het Voedingscentrum laat je het liefst de hele dag brood eten. Dat was zo, dat is zo, en dat zal waarschijnlijk ook wel zo blijven. Dat maakt ze eigenlijk behoorlijk uniek, aangezien vrijwel elk dieet een koolhydraat arm uitgangspunt heeft. Bruin brood is wat anders dan volkoren brood, aangezien veel broodsoorten met kleurstoffen donker gemaakt worden. Het zijn dan ook de vliesjes die de nodige vezels en vetten in zich hebben. Het Voedingscentrum meent dat je 40% tot 70% van de dagelijkse hoeveelheid calorieën uit koolhydraten moet halen.

Zijn Superfoods echt super?

Het Voedingscentrum heeft zich de laatste jaren negatief uitgelaten over “superfoods”. De heilzame werking zou onvoldoende zijn bewezen. In de eerste plaats is er geen algehele consensus welke producten tot de superfoods behoren. Daarnaast zijn er veel producten die vaak als “superfood” worden bestempeld die wel degelijk veel belangrijke bouwstoffen bevatten, anti-oxidanten, mineralen en vitamines. Superfoods zijn gewoon producten die een hoge concentratie van voedzame stoffen bevatten, niet meer en niet minder. Het zijn ook vaak producten die onbewerkt zijn, zoals gedroogde goji bessen (zonder toegevoegd suiker uiteraard) en rauwe cacao bonen.

Bewerkt of onbewerkt?

Eindelijk geeft het Voedingscentrum als advies minder bewerkte producten te gebruiken, en meer onbewerkte voedingsmiddelen. Dus geen appelsap maar een appel, zo eenvoudig kan het zijn. Dat is een hele omslag omdat ze tot voor kort regelmatig fruitkoekjes en dergelijke producten naar voren schoven als “gezond” alternatief.

Tot 2011 gaf het voedingscentrum de Jaarprijs aan “innovatieve bedrijven die zorgen voor nieuwe, gezondere producten in de schappen”. Zullen we eens een paar winnaars in het onbewerkte zonnetje zetten?

1997: Wake Up! van Honig

Soort ontbijtdrink met onder andere: suiker, maltodextrine en “aroma’s” (?). Havermout is blijkbaar niet voldoende, stop er maar wat “aroma’s” in.

1998: Vitalinea van LU

Een assortiment koekjes en tussendoortjes met gehard plantaardig vet, dinatriumdifosfaat, natriumwaterstofcarbonaat, ammoniumwaterstofcarbonaat, Sojalecithine chocoladearoma, magnesiumcarbonaat en L-cysteïne. Net als oma ze vroeger bakte dus!

1999: Optimel van MONA

Zuivelproducten die geen vet en toegevoegd suiker bevatten…maar gelukkig wel zoetstoffen! 

2004:  Fruit2day van Hero

“Een koelvers fruitproduct dat wordt gepresenteerd in een aantrekkelijk en gemakkelijk hersluitbaar meeneemflesje”. Een banaan wordt in een aantrekkelijk gele verpakking geleverd, 100% te recyclen!

2006: Fridéale van Aviko

“Fridéale is een fritessoort met een speciaal laagje om de frites”…

Nu houden we maar op tijdens het hoogtepunt; diepvriesfriet, aanbevolen door het Voedingscentrum. Heb je opgemerkt dat elk product door een grote fabrikant in kant-en-klaar producten is gemaakt? Een chocolade paasei met pure chocolade en gezoet met Stevia zal ongetwijfeld gezonder zijn dan witte chocolade met geraffineerde suiker, maar dan hoef je het nog geen prijs te geven voor “gezonde voeding”.

Onbewerkte producten worden aanbevolen, over biologische producten zul je weinig informatie vinden. Het voedingscentrum is van mening dat voedsel in Nederland voldoet aan de wetgeving wat betreft pesticiden, en dat bespoten producten niet slechter zijn dan onbespoten. Biologisch vlees wordt ook niet als beter beschouwd, terwijl de voeding van dieren wel degelijk invloed uitoefent op het welzijn van het dier. Koeien die mais eten zijn minder gezond dan koeien die gras eten, het spijsverteringssysteem kan niet goed overweg met mais. Maar de grondstof is goedkoop. Tilapia kweekvis krijgt te eten wat voorhanden is, en dat zijn vaak de restanten die ongeschikt zijn voor menselijke consumptie.

Weinig aandacht voor nieuwe producten

Als je goed zoekt vind je bij de categorie vlees, vis en zuivel ook vegetarische alternatieven zoals soja producten. Maar er wordt betrekkelijk weinig aandacht besteed aan dit soort nieuwe voedingsmiddelen, terwijl consumenten juist over die producten meer informatie nodig hebben.

Soja producten zoals Tofoe en sojamelk zijn alternatieven voor vlees en zuivel, maar als ze niet van biologische aard zijn is overmatige consumptie niet gezond. Daarnaast is er niets te vinden over eiwitrijke voeding zoals insecten terwijl je deze producten nu in de Nederlandse supermarkt kunt vinden. Insecten klinken voor westerlingen vreemd in de oren, maar ze bieden een bron van proteïnen en zijn veel minder belastend voor het milieu dan varkensvlees en rundvlees. Ook zeewier en algen zijn in opkomst, er zijn algen die honderd procent verteren in het lichaam zonder afvalstoffen en ruim beschikbaar zijn in natuurlijke wateren. Is daar nog een plekje voor op de schijf?

Hoe zit het met beweging?

Het Voedingscentrum geeft een klein beetje informatie over beweging. Meer is beter, dat is de strekking eigenlijk. Het is begrijpelijk dat het centrum voor voeding zich niet bezig hoeft te houden met beweging. Misschien zou er een Gezondheidscentrum moeten komen waarbij naar alle aspecten van gezond leven wordt gekeken; de combinatie van eten, drinken, bewegen en mentaal welzijn.

Conclusie Schijf van Vijf 2016

In de loop der jaren is de Schijf van Vijf regelmatig aangepast op nieuwe ontwikkelingen en kennis. Aan de andere kant worden veel moderne bevindingen en theorieën afgedaan als onjuist, speculatief of misleidend. Het Voedingscentrum positioneert zich teveel als autoriteit waarbij subjectieve claims worden gebracht als objectieve informatie. Helaas ligt het niet zo eenvoudig, anders zou de schijf in de laatste vijftig jaar niet zo vaak aangepast zijn.

Zweden kwam in 1974 met de voedselpiramide. De Verenigde Staten nam deze grotendeels over met een eigen “Food Pyramid” waarbij verschillende lobbyisten in de landbouw een behoorlijke rol speelden. In België wordt de Actieve Voedingsdriehoek gebruikt waarbij lichaamsbeweging de laagste, en daarmee grootste laag in beslag neemt.

We zien in de nieuwe Schijf van Vijf zeker verbeteringen. Het is goed dat het Voedingscentrum probeert af te stappen van de commercie, dat is zichtbaar na 2011 met het afkappen van sponsoring in onderzoeken en het opschorten van de jaarprijs. De opstelling ten opzichte van alternatieve denkwijzen en nieuwe producten is een gemiste kans. Ze zijn bijvoorbeeld niet bepaalt mild over de “Voedselzandloper” van dokter Kris Verburgh en geven aan dat conclusies soms “onwetenschappelijk” zouden zijn, zonder enig spoor van ironie.

Als consument die graag bewust en gezond leeft doe je er goed aan de nieuwe Schijf van Vijf te bestuderen, en de motivatie daarachter goed te lezen. Zie het niet als de definitieve weg naar gezondheid, maar als één van de beschikbare theorieën over goede voeding. Dat geldt overigens voor elke schijf, piramide, zandloper of andere kleurrijke manier om gezonde voeding inzichtelijk te maken.

Leef gezond, en eet smakelijk!

Wat vind jij van de nieuwe schijf van 5? Laat het ons hieronder weten!